|
Абайты Васо ФОЛКЛОР«Повторяю: начало искусства слова — в фольклоре. Собирайте ваш фольклор, учитесь на нем, обрабатывайте его... Чем лучше мы будем знать прошлое, тем легче, тем более глубоко и радостно поймем великое значение творимого нами настоящего». М. Горький. Заключительная речь па I-м Всесоюзном съезде советских писателей 1 сент. 1934 г. Нæ фолклор у нæ национ културы хæзнатæн сæ ахъаззагдæртæй Нæ национ културæн аргъ кæнын фæнд куы скæкæм, уæд дзы сæйраг бынат æрцахсдзæн, не "взаджы фарсмæ, нæ хъæздыг æмæ нæ рæсугъд фолклор: нæ таурæгътæ, нæ кадджытæ, нæ зарджытæ, нæ аргъæуттæ, не "мбисæндтæ. Кæд иннæ културджын адæмтæй дæр алчи йæ фолклоры хæзнатæй стыр буц у, уæд сын мах та уæлдай аргъ уымæн хъуамæ кæнæм æмæ æнæуи културы æнтыстытæй ныронг фæстæзад кæй уыдыстæм, кæй нæм нæ уыд рагон чиныгфыссыны куыст, кæй нæм нæ уыд стыр, фæтæн æмæ рагон бындурыл æвæрд литератур, кæй нын нæ уыд чингуытæй фидаргонд æмæ бæлвырд истори. Фолклор — нæ истори сбæлвырд кæнынæн стыр ахъазгæнæг æрмæг Нæ таурæгътæ "мæ нæ кадджытæ знон кæнæ "ндæрæбон æрымысгæ мыййаг не сты. Уыдон цæуынц рагон фыдæлты заманæй, аивгъуыдта сыл бирæ сæдæ "мæ бирæ мин азы. Царды тохы мидæг сæ фæлдыстой нæ фыдæлтæ, æмæ сын нæ уыд уыцы таурæгътæ "мæ кадджыты мидæг æнæ равдисгæ сæ царды уаг æмæ сæ алфæмблай дуне, сæ тох æмæ сæ хæлардзинад æндæр адæмтимæ, сæ хæтæн бæстæтæ "мæ сæ балцы фæндæгтæ, сæ мидæг æгъдæуттæ "мæ сæ куысты фадæттæ, сæ зонды ахаст æмæ сæ хъару, сæ цин æмæ сæ маст, сæ хъуаг æмæ сæ бæллын. Ирон адæмæн та чингуыты фыст фидаргонд истори кæм нæ баззад, уымæ гæсгæ нæ историйыл кусджытæ уæлдай зæрдиагæй сæ хъус хъуамæ "рдарой нæ фолклормæ: нæ рагон историйы талынг къуымтæй бирæ фæрухс уыдзæн нæ таурæгътæ, нæ кадджытæ "мæ нæ зарджыты фæрцы. Кæй зæгъын æй хъæуы, фолклоры æрмæгимæ цы историк архайа, уый хъуамæ ма рох кæна иу минут дæр критикон цæстæнгас. Фолклор æмæ æвзаг Нæ интеллигенттæй бирæмæ афтæ зыны, цыма не "взаг, ирон æвзаг, у мæгуыр, къуымых æмæ гуымыдза. Афтæ та сæм уымæн зыны æмæ сæхицæй рох кæнын байдыдта се "взаг, дыууæ ныхасы æдæрсгæ кæрæдзийыл бабæттын нал арæхсынц æнæ уырыссаг фæхæццæ. Афтæ чи зæгъы, не "взаг мæгуыр у, уый ма, байхъусæд нæ кадæггæнджытæн сæ хуыздæртæм! Фæтæн æмæ æнæбын фурдау сæ ныхас кæлы хъæздыг æмæ парахатæй, æнæфæкъуызгæ, æнæферхæцгæ, æнæ иу дзырд уæлдай, æнæ иу дзырд хъадджын; алы хъуыды, алы ныв, алы хабар дæр дзы арынц сæхицæн цыбыр æмæ æххæст равдыст. Кæй зæгъын æй хъæуы, ног царды арæзтад æвæры не "взаджы раз ног домæнтæ: хъæздыг кæнын хъæуы æвзаг ног терминтæй, ног фæзилæнтæй, ног æрмæгæй. Фæлæ цæмæй не "взаг стыхджын кæнын æмæ схъæздыг кæнын нæ бон бауа ног царды домæнтæм гæсгæйæ, уый тыххæй зонын хъæуы мах, цы фадæттæ "мæ цы амæлттæ "мбæхст и не "взаджы мидæг. Æмæ уымæн та стыр æххуыс фæуыдзæн, куы "ркæсæм арфдæр нæ фолклормæ, куы саргъ кæнæм йæ диссаджы хæрзарæхст æвзагæн. Уæлдай хæсджын сты нæ фысджытæ, цæмæй хæстæгдæр бацæуой нæ фолклормæ æмæ, фолклорыл ахуыргæнгæйæ, се "взагыл хорз бакусой. Мæнмæ афтæ кæсы æмæ нæ фысджытæй бирæйæн се "взаг зын æмбарæн тынгдæр уымæн у, æмæ, æндæр æвзæгтæ фæзмгæйæ (тынгдæр уырыссаг), фыссынц даргъ, вазыгджын æмæ къабузджын периодтæй. Куы"ркæсиккой зæрдиагдæр нæ фолклоры æвзагмæ, уæд фениккой, адæм сæхæдæг цы хуызæн æвзагæн хуыздæр аргъ кæнынц; цыбыр, æлвæст, хъæддых æмæ рæстдзæф у нæ фолклоры "взаг, æнæ къабуз, æнæ гакъон-макъон. Хъуамæ нæ алчи дæр æмбара, литературон æвзаг аразгæйæ, фолклоры рæзты ацæуæн кæй нæй, уый. Фолклоры æвзаг у адæмы æвзаг æмæ цæмæй нæ литературы æвзаг фæллойгæнæг адæмæй ма адард уа, фæлæ сæм æнгом балæууа, уый тыххæй хъуамæ йæхимæ райса фолклоры "взаджы хъæздыгдзинад æппæтдæр. Културджын адæмты истори куы бакæсæм, уæд фендзыстæм иттæг дзæбæх: сæ литературон æвзаг-иу тыхджын æмæ парахат æрмæст уæд сси, сæ фысджытæ-иу фолклормæ куы балæууыдысты, æндæр æвзæгтæ "мæ æндæр литературтæ фæзмыны бæсты-иу куы сæвæрдтой се сфæлдыстад адæмы "взаджы фидар бындурыл. Æрмæст гъе уæд-иу сæвзæрд уыцы адæмтæм бæлвырд национ литератур. Фолклор æмæ литератур Стыр æмæ културджын адæмтæн се "ппæтæн дæр сæ литературы бæрзонд æмæ кадджын бынат ахсы сæ фолклор. Алчи дæр зоны, цы кад æмæ цы аргъ ис дунейы литературы мидæг рагон грекъты разагъды поемæтæн, «Илиадæ» "мæ «Одиссейæн». Уыцы поемæтæ, кæд сæ Гомеры æрымысгæ хонынц, уæддæр сæ бындур у адæмы кадджытæй, раст нæхи Нарты кадджыты хуызæн. Фолклоры мæрыл æрзадысты рагон индусты дардыл хъуыст поемæтæ, «Магъабгъаратæ», "мæ «Рамайанæ». Чи нæ фехъуыста араппаг æвзагыл фыст диссаджы аргъæутты кой, «Мин æмæ иу æхсæвы аргъæутты» кой, алы "взагмæ дæр ивд чи "рцыд æмæ адæмтæ, ахуыргондæй, æнахуыргондæй, чысылæй, стырæй кæсынæй кæй не "фсæдынц! Æрæджы æгас културджын дуне дæр кад кодтой Ираны стырдæр поет Фирдоусийæн, йæ райгуырæнæй мин азы кæй рацыд, уый фæдыл. Фирдоуси æнусы ном скодта йæхицæн йæ поемæ «Сах-Намейæ» — «Сах-Намейæн» та йæ фыццаг æмбис арæзт у иудадзыгдæр, кæрæй-кæронмæ, фолклоры "рмæгыл, рагон Ираны мифтæ "мæ кадджытыл. Дардыл хъуыст у сæ кой финнты епос «Калевалæ», келт æмæ францы таурæгъ — «Тристан æмæ Изолдæ», цæгат гермайнаг адæмты епос — «Еддæ», германы «Нибелунгты» кадæг æмæ æндæр ахæм адæмы сфæлдыст кадджытæ "мæ таурæгътæн. Дзутт æмæ чырыстæттæ дины чиныгыл кæй нымайынц, уыцы разагъды «Библийæн» йæ дзæвгар хай у мифтæ "мæ аргъæутты æмбырдгонд. Дунейы номдзыд фысджытæй бирæ ахæм нæ разындзæн, йе сфæлдыстады стыр хæсджын чи нæ у фолклорæй, адæмы таурæгътæ, аргъæуттæ, кадджытæ "мæ зарджытæ. Дунейы стырдæр поеттæ, сæ адæмтæ буц кæмæй сты, уыдон иууылдæр æнæвгъау æмæ парахатæй истой се сфæлдыстадмæ фолклоры æнæбын денджызæй. Рагон грекъаг фысджытæ Есхил æмæ Софокл сæ ахъаззагдæр драмæтæ сарæзтой адæмы таурæгъты æрмæгыд: «Прометей», «Авдæй Фивы ныхмæ», æмæ æндæртæ. Овидийы диссаджы «Метаморфозтæ» сты поетикон æвзагмæ ивд адæмы мифтæ. Фолклоры бындурыл арæзт сты Вергилийы «Енеидæ» æмæ Апулейы «Сызгъæрин хæрæг» (уæлдайдæр «Амур æмæ Психейы» епизод). Боккаччойы «Декамеронæн» йæ фылдæр хай у адæмон æмбисæндтыл арæзт. Æнæвгъау истой фолклорæй иннæ италиаг поеттæ дæр: Бойардо æмæ Ариосто («Роданды кадæг»), Тассо («Риналдо» æмæ «Сæрибаргонд Иерусалим») æмæ æнд. Парахатæй хъацыд сты фолклороы мотивæй Францы разагъды фыссæг Раблейы романтæ «Гаргантуа» æмæ «Пантагруел». Гйотейы номхæссæн поемæ «Фауст», герман сæхи буц цы «Фаустæй» кæнынц, уымæн йæ бындур у рагон адæмон таурæгъ. Фолкорон æрмæгыл арæзт сты Шиллеры «Вилгелм Телл», Валтер Скотты балладæтæ æмæ иуæй-иу романтæ, Милтоны «Сæфт дзæнæт», Байроны «Манфред», Лонгфеллойы «Гайаватайы кадæг», Пушкины «Руслан æмæ Лйудмилæ», стæй йæ «Аргъæуттæ», Лермонтовы «Калашников-къупецы кадæг» æмæ ноджы бирæ хæрзаив поетикон сфæлдыстытæ æгас дунейы литературы дæр. Нæхи ирон литератур дæр, нырма хæрз æрыгон уæвгæйæ, февнæлдтытæ кодта фолклорон æрмæгмæ, æмæ уыцы фыццаг февнæлдтытæй дæр бæрæг у, цы диссаджы фадæттæ, цы рæсугъд поетикон æрмæг æмæ сйужеттæ æмбæхст и нæ фолклоры мидæг, нæ литератур схъæздыг кæнынæн чи сбæздзæн, ахæм. Нæ литературы сæууон стъалы Къоста иттæг арф æмæ æххæстæй æмбæрста нæ фолклорæн йæ уд æмæ йæ ирд æмæ рæсугæй равдыста йе сфæлдыстады: «Æфсати», «Уæлмæрдты», «Лæскъдзæрæн», «Лæг æви ус», «Саг æмæ уызын», «Рувас æмæ згъарæг» «Марходарæг», «Булкъ æмæ мыд», «Арс æмæ бирæгъ», «Æрра фыййау» — ацы уацмыстæ арæзт сты иууылдæр фолклоры "рмæгыл. Не "ннæ фысджытæй дæр бирæ сæ ахъаззагдæр фæллæйттæ самадтой фолклоры бындурыл: Гæдиаты Секъа: «Чермен», «Арагуийы "лдар» æмæ æнд., Къубалты Алыксандр: «Æфхæрдты Хæсанæ», Брытъиаты Елбыздыхъо: «Хазби», «Амыран», Малиты Георги: «Гъонгæси фурт — мæгур Мæхæмæт» æмæ æнд., Чермен: «Мæсгуытæ дзурынц», Хъуылаты С: «Тотрадзы зарæг» æмæ æнд. Кæй зæгъын æй хъæуы, адæттæ иууылдæр нырма фыццаг къахдзæфтæ сты, фидар, бæстон къахдзæфтæ. Нæ фолклоры æнæнымæц хæзнатæ сызгъæрин æрзæтау нæ фысджыты раз калдæй лæууынц, æмæ кæд сæ хъару "мæ сæ курдиат амона, уæд ма нын дзы равдисдзысты бирæ цæхæртæ калгæ поетикон фæрдгуытæ. Фолклор æмæ национ култур Сæ национ културæ сбæрзонд кæныныл цы адæмтæ архайдтой мах агъоммæ, уыдонæй сæ тыхджындæр хотыхтæй иу уыди — фолклор, сæ национ фолклор. Уæлдай ахъаз фæци фолклор уыцы адæмтæн, кæцытæ уыдысты тыхджындæр адæмтæй æфхæрд æмæ ыссæст æмæ, уымæ гæсгæ, сæ национ култур дæр сæфты къахыл фæцæйлæууыди. Афтæ уыд, цæвиттон, чехтæ æмæ венгырты хабар 150—200 азы агъоммæ. Герман сыл политикон æмæ културон æлдариуæг кодтой. Сæ интеллигенци се "взагыл стырзæрдæ байдыдта: дзырдтой æмæ фыстой фылдæр гермайнагау. Æрмæст ма фæллойгæнæг адæм сыгъдæгæй æмæ уарзгæйæ дардтой сæ национ хæзнатæ: се "взаг æмæ сæ фолклор. Афтæмæй 19-æм сæдæазы райдайæны, културон змæлд куы стыхджын чехтæ æмæ венгырмæ, уæд фос зæхмæ сæхи куыд калой, афтæ бакалдтой сæ ахуыргонд адæм сæхи национ фолклормæ, адæмон таурæгътæм, кадджытæм, зарджытæм. Ныггуыбыр кодтой æмæ схуыпп кодтой адæмы сфæлдыстады æвидигæ суадонæй, æмæ йын йæ ад куы базыдтой, уæд ыл зæрдиагæй кусын байдыдтой, æмæ сын хосау фæци културон цагъайрадæй фервæзынæн, сæ национ култур ссæрибар кæнынæн æмæ стыхджын кæнынæн. Кæд уыдонæн, ыссæст æмæ æфхæрд уæвгæйæ, бантыст сæ национ култур сфидар кæнын, уæд куыннæ хъуамæ бантыса махæн, Октябры революци политикон æмæ економикон цагъайрадæй кæй ссæрибар кодта, советон хицауад æмæ коммунистон парти кæмæн байгом кодтой уæрæх фæндаг, цæмæй нæ културон тыхтæ "мæ хæзнатæ раргом кæнæм социализмы хуры бын! Мæнмæ афтæ кæсы æмæ нæ фолклорæн аккаг аргъ кæнын нæма базыдтам. Нæма йын æмбарæм йæ хъæздыгдзинад, йæ арф, йæ рæсугъддзинад. Нæма йын æмбарæм йæ национ характер, йæ историон апп. Национ културæ аразынæн æмæ нæ литератур сфидар кæнынæн цы ахъазгæнæг хотых у, уый куыд æмбæлы, афтæ нæма рахатыдтам. Йæ сæйрагдæр миниуæг нæ фолклорæн уый у, æмæ дзы æнахуыр стыр бынат ахсы епос: кадджытæ, историон таурæгътæ "мæ зарджытæ. Епос кæддæриддæр баст вæййы адæмæн йæ историимæ. Махæн та, уæлдæр куыд загътам, афтæмæй чиныджы фыст истори нæ баззад, æмæ нæ уый тыххæй уæлдай зæрдиагæй æркæсын хъæуы нæ епосмæ. Хуссар æмæ Цæгат Ирыстоны ис нырма дзæвгар кадæггæнджытæ, стæй фыдæлты хабæрттæ, таурæгътæ æмæ æмбисæндтæ : хорз чи зоны, ахæм зæронд лæгтæ. Бацархайын хъæуы, цæмæй, уыдон кæй зонынц, уымæй иу ныхас дæр æнæ фыст ма "рцæуа. Мыггæгтæй чи кæцæй ралыгъди, кæцы мыггæгтæ кæрæдзиимæ "рвадиуæг кæнынц, чи кæимæ хæцыд фыдæлты заманы, хъæутæй чи кæд арæзт æрцыд, мæсгуытæ "мæ галуантæ кæй арæзт сты, хицæн сгуыхт лæгтыл цавæр зарджытæ "мæ таурæгътæ ис — адæттæ йедтæ бæстон æмбырдгонд куы "рцæуой, уæд стыр ахъаз фæуыдзысты нæ историйæн. Ирон адæмæн сæ иуыл рагон култур раиртасынæн та стыр зынаргъ æрмæг сты Нарты кадджытæ. Кæд Нарты кадджыты мидæг историйы елементтæ тынг хæццæ сты мифологийы елементтимæ, уæддæр сын лæмбынæг анализæй ис кæрæдзийæ раиртасæн æмæ саргъ кæнæн дыууæтæн дæр. Бирæтæ мæ фæфæрсынц: «Нарты епос сыгъдæг ирон епос у, æви æндæр адæмтæй æрбафтгæ у?» «Сыгъдæг» културы продукттæ дунейыл иу ран дæр нæй. Адæмтæ "мæ културтæ иудадзыг кæрæдзиимæ хæццæ гæнгæйæ рæзынц æмæ размæ цæуынц. Нæй адæмтæн æнæ кæрæдзийыл ныдзæвгæ æмæ æнæ кæрæдзиимæ ивгæ сæ културы хæзнатæ. Фæлæ уæддæр адæмæн национ епос куы вæййы, ома ацы адæмы "хсæн бирæ сæдæ азы чи цард, ахæм епос, уæд сын нæй адæмæн уыцы епосы æнæ равдисгæ сæ цæсгом, сæ царды хатт, сæ историйы хабæрттæ. Ахæм цæстæнгасæй куы "ркæсæм Нарты кадджытæм, уæд нæ бон у зæгъын: ай-гъай, уый у нæ национ епос. Сыгъдæг ирон æууæлтæ ис æппæты разæй «Æхсар æмæ Æхсæртæджы» циклмæ. Уый фæстæ ирон елементтæй арæзт у йæ фылдæр «Уырызмæг æмæ Сатанайы» циклæн, стæй «Батрадзы» циклæн. Бирæ дзурын ыл нæ хъæуы, куыд аргъ хъуамæ кæнæм нæ епосæн, куыд бæстон æй хъуамæ æмбырд кæнæм, æмæ мыхуыры уадзæм, куыд зæрдиагæй йыл хъуамæ кусæм йæ раиртасыныл, йæ историон интерпретацийыл. Стыр хъус даринаг у нæ музыкæ, нæ адæмон музыкæ, нæ фолклорæн йæ ахъаззагдæр хай. Ацы сахат Æппæт Цæдисы Академи бавнæлдта ирон музыкæ раиртасын æмæ мыхуыры рауадзынмæ. Уыцы фæллой куы рацæуа, уæд уый уыдзæн нæ културон царды тынг зынгæ бантыст. Не "ппæтæн дæр хæс у баххуыс кæнын, цæмæй æнæкъуылымпыйæ кæронмæ ахæццæ уа уыцы куыст. Кæцырдæмдæриддæр акæсæм нæ фолклоры фæтæн быдырты, алы раы дæр ис бирæ бакусинаг, бирæ æхсызгон æмæ, зæрдæ кæмæ райы, ахæм хъуыддæгтæ. Бирæ ма ис адæмы "хсæн ахæм кадджытæ, зарджытæ, таурæгътæ, аргъæуттæ, æмбисæндтæ, æппындæр фыст чи нæма "рцыд. Уый æддейы зæронд зарджытæ "мæ аргъæуттæ сæ хуыз ивынц, фæзынынц ног зарджытæ, ног фолклор. Уыдæттæ сеппæт æрæмбырд кæнын у нæ национ културыл кусджыты хæс. Иуæй-иутæ афтæ зæгыынц, нæ фолклор, дам, мæлæтдзаг къахыл ныллæууыди, нал, дам, сæвзæрдзæн нæ адæмы "хсæн ног зарджытæ, ног æмбисæндтæ, ног таурæгътæ. Уый раст нæу. Цалынмæ адæмæн йæ зонд æмæ йæ зæрдæ æнæ сахъат сты, уæдмæ нæй сихсийæн йе сфæлдыстады суадонæн. Нæй йын сихсийæн уæлдайдæр ныры заманы, ног царды луæрттæ куы байгом сты нæ адæмы раз æмæ бонæй-бонмæ йæ зæрдæ рухсдæр куы кæны йæ царды фадæттæй. Нæ, фолклор нæ амарди æмæ нæ амæлдзæн Ирыстоны! Заргæйæ "мæ кусгæйæ, кусгæйæ "мæ заргæйæ — афтæмæй цæудзысты ирон адæм се "фсымæр советон адæмты рæнхъы сæ рухс фидæнмæ. «Мах дуг», 1935, № 7—12 |
|
